De elfstedentocht

De schaatselfstedentocht is een gebeuren wat, als ze plaatsvindt, de gemoederen van heel veel mensen bezighoudt. En dan vooral van de Friezen zelf! Bij de aankondiging dat de schaatselfstedentocht kan worden verreden, gaat er steeds weer opnieuw een siddering van blijde verwachting door het lijf van de inwoners van Friesland. De aankondiging, die gewoontegetrouw in de Friese taal plaatsvindt, wordt vrijwel stante pede ook door niet-Friestaligen begrepen. Niet zozeer omdat iedereen die aankondiging verstaat, maar vanwege het luidruchtige gejuich dat er direct op volgt. De hartverwarmende frase waarmee het doorgaan van deze spectaculaire tocht wordt aangekondigd, wordt opzettelijk liefst iedere keer afgewisseld. Daarmee wordt getracht de magie van het moment nog iets verder op te bouwen. De frases waarmee dit gegeven in het Fries wereldkundig wordt gemaakt luiden doorgaans zoiets als: 'it kin heve'; 'it sil wêze'; 'it giet troch'; 'it sil heve'; 'it kin wêze' en 'it giet oan'. In tegenstelling tot de heftige reactie op deze vreugdevolle mededeling, doet de ontkennende mededeling over het doorgaan van de elfstedentocht wel erg teleurstellend aan. Vreemd genoeg niet zozeer bij de Friezen, maar wel bij heel veel niet-Friezen. Mensen buiten de provincie Friesland kunnen op dit bericht zelfs uitgesproken negatief blijken te reageren. De grote bewondering door vele niet-Friezen over het mogelijk maken van de elfstedentocht door de bevolking van Friesland, kan dan ineens omslaan in het tegenovergestelde . De merkwaardige en volstrekt negatieve reactie van de overige bevolking van Nederland die zich dan plotseling vóórdoet, komt uitermate bevreemdend over. 'Want waar komt die omslag in het denken over de medewerking aan die tocht dan ineens vandaan?', denkt men in Friesland dan. In feite is die teleurstellende reactie heel begrijpelijk, wetende dat verreweg de meeste mensen in Nederland, in grote tegenstelling tot de inwoners van Friesland, van tevoren niet zelf al lang en breed hebben gezien dat er voor het doorgaan van de elfstedentocht simpelweg nog onvoldoende ijs in de vaarten en de meren aanwezig is. Zolang het ijs niet sterk genoeg is om eventueel met een auto het ijs op te durven gaan, is het doorgaan van de tocht absoluut niet verantwoord. Dat weten de mensen in Friesland maar al te goed. En voorzover zij dat níét weten, kunnen zij het in hun directe omgeving gewoon waarnemen. Dit in grote tegenstelling tot heel veel andere mensen die niet in Friesland wonen. Er zijn zoveel brede vaarten en meren in Friesland dat verreweg de meesten inwoners van deze provincie vaak reeds in hun directe omgeving kunnen waarnemen of de tocht wel of niet kan worden verreden. 'Er moeten eerst balken onder het ijs zijn gevroren, voor de tocht kan worden verreden', zeggen de Friezen in die omstandigheden. Het komt soms voor dat die 'balken' zich in een gedeelte van Friesland wel onder het ijs bevinden. En dat het daar wel verantwoord zou zijn om massaal 'de ijzers onder te gaan binden' De tocht zou dan in die gedeeltes wel kunnen worden verreden. Maar als men dat zou doen, zou men afbreuk doen aan het karakter van de elfstedentocht. Het zou dan bijvoorbeeld een 'vijf-stedentocht' moeten worden, ofwel een 'acht-stedentocht'. Maar dat zou dan de rechtgeaarde Fries wel tegen de borst stuiten. Het zou vergelijkbaar zijn met een veranderde regelgeving bij de voetbalsport, waarbij men besluit om ineens niet meer met één bal te gaan spelen, maar bijvoorbeeld met vijf ballen. Dat zou menig rechtgeaarde voetbalsupporter ook tegen de borst stuiten. Nietwaar?

De elfstedentocht wordt in het Fries 'alvestêdentocht' genoemd. Maar er zijn betrekkelijk weinig Friezen welke die correcte benaming aanhouden. Want het gebruik van het woord 'alvestêdentocht' doet Friezen nogal bombastisch overkomen. Meestal gebruiken de Friezen dan ook gewoon het woord 'elfstedentocht'. But what's in a name? Wat maakt het uit? De start en de finish van de tocht liggen bij beide benamingen op dezelfde plaats en het aantal tussenliggende kilometers verandert er ook al niet om. Als men het in Friesland over 'de elfstedentocht' heeft, zonder dat de context van dit woord meteen duidelijk is, dan denkt men overigens niet meteen aan de schaatselfstedentocht. Nee, het allereerste waar de Friezen dan meestal aan denken, is de 'fietselfstedentocht'. Dat komt omdat die tocht nu eenmaal veel vaker plaatsvindt dan de 'schaatselfstedentocht'. De fietselfstedentocht is eveneens een groot evenement, vooral doordat er door heel veel mensen aan wordt meegedaan. Dat wil zeggen; ieder jaar om en nabij de elfduizend mensen. De populariteit van de fietselfstedentocht is vooral gelegen in feit dat deze zo bijzonder veel gezelligheid met zich meebrengt. De gezelligheid van dit gebeuren is goed te vergelijken met die van de Nijmeegse 'wandel-vierdaagse'. En de behulpzaamheid van de plaatselijke bevolking komt daar ook goed mee overeen. In het verleden was het een zware uitdaging om de fietselfstedentocht te gaan rijden. Maar tegenwoordig is de zwaarte niet meer van dien aard als toen het geval was. Dat komt vooral door de kwaliteit van de fietsen die men hier nu gewoonlijk voor gebruikt. In het verleden betrof het vrij zware fietsen. Met ook nog eens vrij brede banden. En de banden waren toen ook nog lang niet zo goed als die tegenwoordig zijn. Nu kan men ook vaak met een veel hogere bandenspanning fietsen dan toen het geval was. En dat maakt het fietsen van de tocht nu eenmaal minder zwaar. De teenklemmen, de zogenaamde toeclips, die op zeker moment op veel racefietsen werden aangebracht en waarmee de pedalen tijdens het fietsen konden worden aangetrokken, maakten het fietsen er ook gemakkelijker op. Ze maakten het fietsen relevant veel gemakkelijker. Momenteel worden er op racefietsen klikpedalen gemonteerd. Hiermee kunnen de pedalen ook worden aangetrokken. Deze zijn vooral voor de persoonlijke veiligheid van de fietsers beter dan de toeclips. De deelnemers aan deze tocht zijn ook veel beter getraind dan vroeger het geval was. Daardoor is het verrijden van de tocht ook gemakkelijker geworden. Dat neemt niet weg dat het aantal te verrijden kilometers toch nog steeds groot is. Versnellingen maken het de fietser mogelijk om in een prettig tempo te fietsen, of het nu de heuvel op; de heuvel af; met de wind tegen, of met de wind mee is. Om veel gemakkelijker tegen de wind in te kunnen fietsen, maakt men tegenwoordig veelal gebruik van een zogenaamde fietsbeugel. Daardoor komt men platter op de fiets te liggen, zodat men minder wind zal gaan vangen. Ook dit hulpstuk maakt het verrijden van de tocht relevant veel lichter. Om het fietsen te vergemakkelijken heeft men tegenwoordig ook betere fietskleding dan voorheen. De gladde stof waarvan deze fietskleding is gemaakt, maakt dat men op een meer aerodynamische wijze kan gaan fietsen. Ook dit is een voordeel bij het fietsen van een dergelijke tocht. De grote keuze in fietsversnellingen maken het fietsen tegenwoordig ook veel gemakkelijker. Men kan daardoor immers in een prettig tempo gaan fietsen. Een factor die de tocht wel behoorlijk zwaar kan maken, zijn de weersomstandigheden. Dat was voorheen al net zo. Dat is een factor die niet is veranderd. Het komt wel voor dat het tijdens bijna de gehele tocht regent. En dan kan men zich daar nog zo goed op hebben voorbereid, maar dan wordt men toch altijd wel flink nat. En als gevolg daarvan wordt men natuurlijk ook koud. De windkracht kan de tocht op zo'n dag ook behoorlijk zwaar maken. En ja, natuurlijk heeft men niet altijd tegenwind, maar naar de ervaring van de deelnemers aan de tocht is doorgaans driekwart van de dag de windrichting ongunstig. Iets wat hierbij ook nog een grote rol speelt, is het feit dat men in Friesland zeer weinig luwte zal hebben van eventuele struiken en bebouwing langs de kant van de weg. Hoewel er in Friesland, in grote tegenstelling tot wat vele mensen menen te weten, beslist wel enkele flinke bosgebieden vóórkomen, wordt deze tocht juist grotendeels niet in die gebieden verreden. En hoewel Friesland, spreekwoordelijk gesproken: 'zo vlak als een biljartlaken is', is er toch een aantal uitzonderingen die deze tocht op dat plaatselijk vrij sterk geaccidenteerde terrein wel flink zwaar maakt. Vooral in die gevallen waarbij de route vlak langs de voormalige Zuiderzee ligt en wanneer men daar de zeewind ook nog eens op kop heeft. In vergelijking met vroeger heeft men tegenwoordig overigens wel minder last van de wind. Dit omdat de tocht tegenwoordig in vrij grote groepen kan worden verreden. Dat maakt het verrijden van de fietselfstedentocht dus ook nog eens beduidend veel gemakkelijker om te rijden.

De zwaarte van de fietselfstedentocht is tegenwoordig door de betere fietsen en de betere getraindheid van de fietsers vaak ook niet meer van dien aard als vroeger vaak het geval was. Maar dat komt niet alleen daardoor, maar ook doordat de ijsvloer op de verschillende vaarten tegenwoordig veel beter is dan in het verleden vaak het geval was. Namelijk vanwege het feit dat tegenwoordig, in grote tegenstelling tot voorheen, het proces van het opvriezen van het water in de vele vaarten vrijwel ongehinderd kan plaatsvinden. In vroeger tijden veroorzaakten de melkboten, die iedere dag minstens eenmaal door de vaarten voeren, dat er veel vastgevroren schotsen in de vaarten voorkwamen. En die schotsen kon men dan voor een belangrijk deel van de gevallen wel aardig ontwijken, maar dat lukte niet altijd even goed. Ook de vele scheuren die zich onder invloed van de melkboten gewoonlijk in de ijsvloer bevonden, maakten dat het rijden van de tocht toen geen 'piece of cake' was.

Als wij de omstandigheden van de schaatselfstedentocht van de winter van 1963 in gedachten nemen, dan was toen vooral ook de lage temperatuur een factor die erg van invloed was op de zwaarte van de tocht. Tijdens de tochten waarbij de temperatuur veel hoger is, zijn de omstandigheden voor de rijders van de tocht natuurlijk veel beter. Het komt zelfs voor dat tijdens het verrijden van de tocht de buitentemperatuur soms niet altijd beneden nul komt. Dat maakt het verrijden van de tocht aan de ene kant veel gemakkelijker om te doen, maar het dooiwater wat zich dan op de ijsvloer bevindt, kan dan ook uitermate lastig zijn. In het verleden, toen menige boerenzoon die aan de tocht wilde deelnemen, zowel voorafgaand aan de tocht, alswel na afloop van de tocht, wel even de koeien op het ouderlijk bedrijf moest gaan melken, was de zwaarte van de tocht alleen al door dat feit van legendarisch niveau.

Een factor welke bij een eventueel volgende elfstedentocht ook van invloed is op 'de zwaarte' van de tocht en op de psychische belasting van de rijders, is het feit dat dan wellicht alle deelnemers aan de tocht van de mobiele telefoon gebruik zullen kunnen maken. Dat is niet alleen voor de eigen veiligheid van die mensen een factor van belang, maar ook voor het bekomen van de deelnemers aan de tocht van allerlei praktische zaken. De omstandigheid dat men door het bezit van dat handige mechaniekje ten alle tijde hulp kan inroepen, maakt een wereld aan verschil met de omstandigheden bij vorige elfstedentochten.

Kortom: de heroïsche uitstraling die aan het verrijden van de schaats-elfstedentocht kleeft, zal door bovenstaande feiten bij komende schaats-elfstedentochten wel eens veel minder kunnen zijn.

Iets wat dan echter wel een grote bron van zorg zal zijn, is het ordeprobleem. Het aantal toeristen wat zal menen de tocht op veel plekken van dichtbij te moeten gaan volgen, zal dan allicht veel te groot blijken te zijn. En het aantal automobilisten, wat voor een flink deel, met de tocht mee zal willen gaan rijden, zal dan wellicht ook veel te groot blijken te worden. Het aantal mensen wat zich wat dat betreft op een uniek leuke belevenis zal blijken te hebben verheugd, zal ongetwijfeld erg groot zijn. En als dan een groot deel van die mensen zullen moeten worden tegengehouden, zal het voor de ordetroepen niet mee gaan vallen om dat voor elkaar te krijgen. Het zal niet meevallen de spreekwoordelijke kurk dan weer in de fles te krijgen.

Bij het reguleren van de stroom automobilisten, die ondanks de eventuele adviezen ter belemmering van het aantal automobilisten, dan de provincie binnen zal proberen te komen, zal ongetwijfeld eerst en vooral de Afsluitdijk in beeld komen. Deze weg is voor dit doel wel het meest doeltreffend af te sluiten. Verder zullen daartoe allicht de A 6 en de A 32 in beeld kunnen komen. Evenals de A 7 en de N 355. Het elfstedenbestuur zal die dag ingrijpende maatregelen moeten gaan voorstellen om de verkeersstromen zo goed mogelijk te laten verlopen.

Maar steeds meer mensen vragen zich af: 'wij kunnen wel gaan dromen over het plaatsvinden van de elfstedenschaatstocht, maar zal deze wel ooit weer plaatsvinden?' Immers het klimaat warmt dermate snel op, dat het opnieuw plaatsvinden van de schaatselfstedentocht weleens een utopie zou kunnen blijken te zijn. Toch is dat wel wat ál te pessimistisch voorgesteld. Na een flinke koude periode in de winter zou het immers zo maar weer eens kunnen gebeuren. En de kans daarop is zeker niet uitgesloten. Ook nu niet! Het kan zomaar weer eens zover zijn. Wij hebben daarvoor slechts een langdurende vorstperiode nodig. Net zoals wij voor een 'mooie zomer' een langdurende periode van zonnig weer nodig hebben. En zie hoe vaak dit laatste zich de afgelopen jaren wel niet heeft voorgedaan. Wij hebben met zijn allen lang geklaagd dat een dergelijke langdurende zomerperiode zich nooit meer leek te zullen gaan voordoen. En kijk, hoe goedgezind de weergoden ons wat dat betreft de laatste jaren wel niet zijn geweest. Dus wat dat betreft zou het goed mogelijk zijn dat dit spoedig weer eens gaat gebeuren. Hoewel het opvallend snelle smelten van het ijs van de gletsjers wel weinig hoopvol stemt. Een gegeven wat juist wel hoopvol stemt voor het plaatsvinden van een eventuele schaats-elfstedentocht is het gegeven dat de besturen van de Friese boezemgemalen, het J.L. Hooglandgemaal in Stavoren en het Ir. D.F. Woudagemaal bij Lemmer, de afstroming van het boezemwater nu wel actief willen gaan beperken tijdens een stevige vorstperiode. Die situatie heeft er weleens veel slechter voorgestaan. Dat komt de ijsvorming in de Friese vaarten zeer ten goede. Een factor die daar ook een positieve rol in meespeelt, is het feit dat er veel minder vaak dan voorheen warm industriewater op de Friese boezem wordt geloosd.

Iets wat tegenwoordig wel zorgen baart, is de gedachte aan de bijna hysterische reactie van de bevolking van Nederland op het bericht, in januari van het jaar 2018, dat de langverwachte tocht op dat moment toch niet zou kunnen worden verreden. Vooral veel mensen buiten Friesland reageerden toen onredelijk kritisch op het niet doorgaan van de tocht. En ja, het zat er toen in bepaalde delen van Friesland misschien wel dicht tegenaan. Maar toch kon het toen écht niet plaatsvinden. Daar was geen twijfel over mogelijk. Het was zonneklaar! Vooral voor de mensen die in het zuidwesten van Friesland woonden en die soms zelfs vanuit de luie stoel in de woonkamer de slechte kwaliteit van het ijs konden aanschouwen. Vele mensen in andere delen van Nederland waren op dat moment van mening dat de mensen hier in Friesland het doorgang vinden van de tocht aan het boycotten waren. 'Met een klein beetje goede wil moest dit wel mogelijk kunnen worden gemaakt', dachten zij. 'Ja, ja, als men flinke delen van de tocht wilde gaan zwemmen, dan was dat mogelijk', zei men toen in die Friese contreien. 'Vreemd dat die anderen dat niet in de gaten hadden'. Maar ja, die anderen woonden nu eenmaal niet in het deel van Friesland wat voor het doorgaan van de tocht toen van zo cruciaal belang was. Zij konden niet zelf zien hoe slecht het ijs daar was.